Cantar dos Reis

Cantar dos Reis nos lugares de Cerdedo e Forcarei.

Cerdedo

Como en moitos outros lugares de Galicia, na zona de Cerdedo tamén se cantaban os Reis as vísperas do 6 de xaneiro. Reuníanse un grupo de veciñas e veciños e ían polos lugares da contorna cantando e pedindo. 

Nós aquí venimos,
nós aquí llegamos;
si nos dan licencia,
nolos reis cantamos.

Que viva, que viva,
que viva y que reine
el Verbo encarnado.
el Rey de los reyes.

Cando había sorte podían darlle unhs ovos, uns chourizos... pero nalgunha ocasión algunha veciña ou veciño non deixaba caer ningún agasallo. Conta Purificación Lavandeira (Pura de Cavenca) que ela cando era moza ía cantar por Limeres e cando isto pasaba cantábanlle a seguinte copla:

Canela de cabra
canteiche os reis
e non me deches nada.

Hai unha variante na zona de Sanguñedo (Forcarei). Según a informante María Asunción García, cando eran rapaces tamén ían cantalos, e cando non lles daban nada cantábanlle unha destas dúas coplas:

Cantámoches os Reis
ghedello/a de cabra,
cantámoche os Reis
non nos deches nada.

Cantámoches os Reis
canela de cabra,
cantámoche os Reis
non nos deches nada.

A continuación compartimos os cantos de reis da zona de Barro e Arén, publicados no disco Cerdediño p’rós amores das pandeireteiras de Barro de Arén. No primeiro corte podemos escoitar a Guillerme Inacio coa gaita.

Nós aquí venimos,
nós aquí llegamos;
si nos dan licencia,
nolos reis cantamos.

Que viva, que viva,
que viva y que reine
el Verbo encarnado.
el Rey de los reyes.

En el portal de Belén
nació un hermoso Niño;
un ángel bajó diciendo
que era el Rey de los judíos.

En el portal de Belén
del cielo cuelga una escala;
para vesitar al niño,
ángeles suben y bajan.

Os pastores en Belén
foron foron ó monte por leña,
para quentar o Neniño
que naceu a Nochebuena.

Os pastores que suberon
que o Neno quería festas,
houbo un pastor que rompeu
cen pares de castañetas.

Viñeron los Reyes Magos
cansados de camiñar;
abandonan sus caballos,
al niño van adorar.

Esas uvas, esas pasas,
ese mel, esas castañas
son para lle dar a o Neno
que está deitado nas pallas.

Eu tamén digo que vivan,
eu tamén digo que vivan,
os señores desta casa
e maila súa familia.

En el portal de Belén,
ciudad de Galilea
donde la Virgen parió
una relumbrante estrella.

Vino por allí San Juan,
la bendita Magdalena,
también vino San José;
palabra de amor le diera.

-Como estás, Virgen, del parto?
como estás, Virgen doncella?
-Estoy buena, San José
no dejo de tener pena.

Por ser el Hijo de Dios,
nació en tanta pobreza;
sin tener en que le envuelva,
sino de una poca hierba.

La mula se la comió,
en su vientre se la lleva;
nunca ella hijos paira,
ni cosa de ella descienda.

Irás al monte Calvario,
que allí hay una escalera
un letrerito que dice:
"Rey de los cielos y tierra".

Aquí murió Jesucristo,
Rey de los cielos y tierra;
no murió por sus pecados,
ni por culpas que tuviera;
murió por los pecadores,
que tantos en el mundo hubiera.

Toquen, toquen el pito y la flauta;
vamos, vamos al baile florido,
a ver el niño hermoso
que en el portal ha nacido.

Os dous cantares de reis os poderedes atopar tamén na publicación Cantares de Manuela de Barro. Achegas ao cantigueiro de Cerdedo, de Calros Solla

Achegas ao cantigueiro de Cerdedo

Ademáis diso, Xosé Lois Foxo ten publicado un terceiro canto de Reis no libro Cantareira de Barro de Arén - Manuela Cortizo Medal.

Y en el portal de Belén
nació un hermoso Niño;
y un ángel bajó diciendo
que era el Rey de los judíos.

Y en el portal de Belén
del cielo cuelga una escada;
para vesitar al niño,
ángeles suben y bajan.

Vinieron los Reyes Magos
cansados de caminar
abandonan sus caballos
al Niño van adorar.

Y os pastores que superon
co Neno quería festa,
hubo pastor que rompeu
cen pares de castañetas.

Viñeron los Reyes Magos
cansados de camiñar;
abandonan sus caballos,
al niño van adorar.

Esas uvas, esas pasas,
ese mel, esas castañas
son para lle dar ó Neno
que está deitado nas pallas.

Las viejecitas del Rey
con fina voz alisaron:
-Dispensen usté señores
quiera Dios que de hoy dun año.

Y eu tamén digo que vivan,
y eu tamén digo que vivan,
os señores desta casa
e maila súa familia.

En el portal de Belén,
ciudad de Galilea
donde la Virgen parió
una relumbrante estrella.

Vino por allí San Juan,
la bendita Magdalena,
también vino San José;
palabra d'amor le diera.

-Como estás, Virgen, del parto?
como estás, Virgen doncella?
-Estoy buena, San José
no dejo de tener pena.

Por ser el Hijo de Dios,
nació en tanta pobreza;
sin tener en que le envuelva,
sino de una poca hierba.

La mula si se la come,
en su vientre se la lleva;
nunca ella hijos paira,
ni cosa de ella recienda.

Irás al monte Calvario,
c'allí hay una escalera
un letrerito que dice:
"Rey de los cielos y tierra".

Aquí murió Jesucristo,
Rey de los cielos y tierra;
no murió por sus pecados,
ni por culpas que tuviera;
murió por los pecadores,
que tantos nel mundo hubiera.

San José y La Virgen Pura
caminan hacia Belén
con el Niño entre los brazos
y era Jesús Nazaret.

Llegó al medio del camino
pide el Niño de beber.

-No pidas agua mi Niño,
no pidas agua mi bien
que los ríos van muy turbios
los manantiales también.

Estaba un ciego en su huerto
y El Niño tenía sed

-Déme ciego una naranja
para este Niño beber.

-Coja Señora una naranja
coja las que "'menester"
y en cogiendo para El Niño
coja para Usted también.

El Niño como era niño
todas las quería coger
La Virgen como era Virgen
solamente cogió tres.

Tome ciego este pañuelo
limpie los ojos con él.

Llegó el ciego a su casa
ve a sus hijos y a su mujer
la mujer como una rosa,
sus hijos como un clavel.

Dime querido hombre mío,
"quén" te ha hecho tambo bien
-Era la Virgen María,
el glorioso San José.

Polafías da AELG

Que son as polafías?

Unha aposta da AELG a prol da literatura galega de tradición oral.

As polafías son un proxecto da Asociación de Escritoras e Escritores en Lingua Galega (AELG), coordinado polo Vogalía de Literatura de Tradición Oral (Antonio Reigosa e Lois Pérez), Antonio Reigosa, e que conta coa colaboración de diversas asociacións e co patrocinio de institucións públicas.

A palabra polafía é un neoloxismo referido ás reunións ou veladas de carácter festivo con contidos literarios e musicais, e ten como obxectivo primordial o de poñer en valor e rescatar do esquecemento o valioso patrimonio oral, literario e musical, galego. O termo polafía quere reunir no seu significado o mellor dos diferentes matices e acepcións de vellas palabras (polavilas, fías, fiadas, fiandóns, seráns,...) con semellantes contidos. A principal diferenza, en canto ao desenvolvemento, daquelas xuntanzas de antigo co desta nova proposta é que agora podemos, e debemos, axudarnos das novas tecnoloxías, desde os aparellos de gravación, que favorecen o arquivo e estudo do recompilado, ata o uso de novas tecnoloxías, caso de internet, que poden contribuír a unha ampla difusión deste patrimonio.

O formato das polafías require a presenza dun/ha mantedor/a, divulgador/a ou especialista que introducirá e comentará as principais características das pezas e xéneros literarios amosados, dun recitador de poesía anónima ou de autor/a de feitío popular; dun/ha músico/a, que interpretará romances, coplas ou cantares de raiceiras tradicionais. Sen embargo, o elemento humano transcendental e imprescindible no desenvolvemento de cada polafía constituírano os homes e mulleres, narradores, cantadores, romanceadores...etc, veciñas e veciños de cada lugar onde se desenvolva a polafía, pois eles/as son os/as auténticos/as protagonistas, os que xenerosamente transmiten o seu saber.

O que suceda nas polafías será gravado e logo difundido a través da web da AELG. As polafías teñen unha duración aproximada de 90 minutos.

Colaboraron na organización

Agradecementos

Patrocinador

Coordinou

Dolor de la Virgen en el portal de Belén

Pandeireteiras de Barro de Arén: Manuela Cortizo "Manuela de Barro", Xosé Cortizo "Xosé da Fonte", Alsira López, Clarita Ruzo, Marcelino Sieiro e Sita Álvarez.

Texto transcrito

En el portal de Belén,   ciudad de Galilea,
donde la virgen parió   una relumbrante estrella.
Vino por allí San Juan,   la bendita Madalena,
también vino San José,   palabra de amor le dieran.
- Cómo estás, Virgen, del parto?,   cómo estás, Virgen, doncella?
- Estoy buena, San José,   no dejo de tener pena,
por ser el hijo de Dios,   nació en tanta pobreza
sin tener en que le envuelvan   sino de una poca hierba.
La mula se la comió,   en su vientre se la lleva,
nunca ella hijos paira   ni cosa de ella recienda.
- Irás al monte Calvario   que allí hay una escalera
cun letrerito que dice:   rey de los cielos y tierra.
Aquí murió Jesucristo,   rey de los cielos y tierra,
no murió por sus pecados   ni por culpas que tuviera,
murió por los pecadores,   que tantos n'el mundo hubiera

Autora da transcrición: Estefanía Mosquera Castro

Comentarios

Este romance aparece en Romanceiro Xeral de Galicia Vol I de Ana Valenciano, co título xenérico de Dolor de la Virgen en el Portal de Belén, onde hai unha versión con algunhas variantes. A sinxeleza da melodía podería indicar que é unha cántiga moi vella, propia deste tipo de romances clásicos. A reducida adaptación á lingua galega deste tipo de cántigas xustifícase ás veces con que aparecían en diversos textos, tanto eclesiásticos como profanos, onde eran aprendidas polos propios cantadores, sen dar lugar a demasiadas transformacións.

Asesor musical: Juanjo Fernández

En el portal de Belén

Texto transcrito

En el Portal de Belén
nació un hermoso niño
y un ángel bajó diciendo
que era el rey de los judíos.
y un ángel bajó diciendo
que era el rey de los judíos.

En el portal de Belén
del cielo cuelga una escada,
para vesitar al niño
ángeles suben y bajan.
para vesitar al niño
ángeles suben y bajan.

Vinieron los Reyes Magos
cansados de caminar
abandonan sus caballos
al niño van adorar.
abandonan sus caballos
al niño van adorar.

Os pastores en Belén
foron ó monte por leña,
para quentar ó neniño
que naceu a “Nochebuena”.
para quentar ó neniño
que naceu a “Nochebuena”.

Os pastores, que superon
que o neno quería festa,
hubo pastor que rompeue
cen pares de castañetas.
hubo pastor que rompeue
cen pares de castañetas. 

Esas uvas, esas pasas,
ese mel, esas castañas
son para lle dar ó neno
que está deitado nas pallas.
son para lle dar ó neno
que está deitado nas pallas.

Eu tamén digo que vivan
eu tamén digo que vivan
os señores desta casa
e mai-la súa familia.
os señores desta casa
e mai-la súa familia.

Autora da transcrición: Estefanía Mosquera Castro

Comentarios

Dorothé Schubarth en Cancioneiro Popular Galego Vol. II clasificou este tipo de melodías de nadal segundo varios criterios en tres grupos: Nadal, Reis e Vilancicos. Estas últimas teñen menos arraigo popular e, escribe a musicóloga, gardan certa afinidade coa muiñeira nova. Outro asunto son as circunstancias en que os cantadores interpretaban estas cántigas, case sempre formando parte do repertorio dos ranchos ou cuadrillas de reis.

Os vilancicos, nacen a principios da época barroca como composicións cantadas, integradas en obras máis extensas e postas en boca de xentes modestas, pastores, labregos, etc., viláns, en definitiva, de onde procede a denominación. Na vinculación ao nadal dos vilancicos e na súa popularización durante toda a época barroca tiveron moito que ver os mestres de capela, especialmente das grandes catedrais españolas, que os incluían nas composicións que estreaban no nadal, unha das datas máis importantes do calendario cristián.

Neste caso, tratándose dun cantar narrativo, non segue un encadeamento argumental claro, estando composto por coplas inconexas que, iso si, xiran ao redor do nacemento de Xesús. Como curiosidades, cómpre destacarmos do texto que as tres primeiras coplas teñen un castelán bo e as catro que seguen un galego tamén bo, sen que haxa demasiada mestura de ambas as linguas. Da música é necesario salientar que os dous primeiros versos de cada copla teñen métrica ternaria e os dous últimos, os que se repiten, métrica binaria; diríase cun carácter escenográfico, composto para diferentes grupos de cantadores aínda que Manuela Cortizo non recorda tal circunstancia.

Asesor musical: Juanjo Fernández

Arquivo dixital do Museo do Pobo Galego

Ano novo con ben veña

Xosé Luís Rivas (Mini) (1978) (Cerdedo – Cotobade). Ano novo con ben veña. [Marina]

Dispoñible baixo licencia Creative Commons Attribution Non-commercial.
Dispoñible baixo licencia Creative Commons Attribution Non-commercial.
Dispoñible baixo licencia Creative Commons Attribution Non-commercial.

Compilador: Rivas, Xosé Luís

Informante: Marina

Lugar de compilación: Cerdedo – Cotobade – Tomonde

Data de compilación: 1978

Notas da recolla

Saían canta-los Reis cuns saións moi antigos que xa pertenceran ós seus avós. Saia de raso.

Os nenos pequenos eran quen cantaban os Aninovos, e de quince anos pra riba, cantaban os Reis.

Disfrazábanse pra canta-los Reis. Chamábanlle A Mázcara a ir cantaren os Reis. En moitas zonas do sur de Galicia os grupos de Reis vístense con moito colorido e estrafalariamente só que a diferenza do Antroido, neste tempo non usan máscaras para cubrir a cara.

Santa Mariña de Tomonde - Antonio Rodríguez Fraíz

Falouse algo dalgunhas festas da Parroquia, sen entrar no entramado de cada unha. Emporiso é conveniente dedicarlle un pequeno espacio porque están a punto de fenecer ou xa fenecidas, case que todas. Ademais poucas fica nas freguesías da redonda, se descontamos a Rapa das Bestas de Sabucedo, que cada ano está máis concorrida, as dedicadas en Cerdedo ó Ecce-Homo (Ouciomo) e Virxe das Dores, que conservan máis ou menos as solenidades dos tempos antergos, Virxe das Dores de Forcarei e os Remedios de Acibeiro, esta derradeira realmente bonita e concorrida polo contorno e paraxe do mosteiro de Acibeiro. Todo un poema de arte e historia na campía de milleiros de metros sobre os que se desenvolve. Prados verdecentes, carballeiras e castiñeiros milenarios que os frades tanto loitaron para a súa adaptación e conservación. As xentes de Montes Deza e Trasdeza, cada 8 de setembro dánse leda cita para acompañar á Santiña, coma nos tempos de San Gonzalo das Penas de Acibeiro. En Tomonde, seguindo o curso do ano salientan as festas do Aninovo. Os rapaces xuntábanse en grupos para saír a cantar "Os Aninovos" case que somente na parroquia. No grupo sobresae o presidente, que todo o dispuña, o tesoureiro que gardaba os poucos cartiños que recibían, o do cesto, ou carabeliño, no que gardaban os ovos e do saco, no que se metían os aguinaldos de carne, chourizos, morcillas, touciño, etc. No serán do 31 do Nadal, encetábase o percorrido, cantando e mostrando os desexos de paz e felicidade, ás xentes de cada casa dábase o aguinaldo. Na letra que amosamos, moi antiga na parroquia, áchase viva a irmandade primaria con Portugal, ó que hai que percorrer con Galicia, pero a éste non para cantarlle, senón para "Queimalo" evidente alusión ó sentir das xentes galegas, ribeireñas do Miño, dos tempos das "loitas fronteirizas" dos séculos XVII e XVIII.

Na mañá do "aninovo" inda se remataba de cantar e pedir os aguinaldos, nos rueiros de Tomonde; logo a festa, exclusivamente para os membros do grupo cantor. As comidas era feitas soamente por eles; se o diñeiro chegaba, comprábanse todas as viandas que non se tivesen: pan de trigo, patacas, aceite, pemento, ás vegadas viño, etc. Se o diñeiro non chegaba, cousa moi corrente, cada un levaba da casa patacas, sal, pemento... A leña xuntábase onde se podía. A festa facíase nunha casa ou cuberto deshabitados.

ANI NOVO CON BEN VEÑAS 

Ani-novo con ben veñas,
como bailan sete estrelas,
no cortello das ovellas.
Érgase daí Señora,
veña dar o aguinaldo,
Pra honrar a San Bernaldo,
Que temos moito que andar:
Galicia e Portugal.
Galicia o andaremos
Portugal o queimaremos.
Esta casa caleada por dentro
como por fóra
 o señor que nela vive
Por moitos anos a goce

REISES 

Hoxe é día dos Reises
día de gran alegría
viva Xosé en altas voces
viva Xosé e María
A Sagrada Reina sale
co seu esposo San Xosé
cargada de nove meses
colleron camiño a pé.
O millor que nos sería
buscar a Pousada en tempo
á hora do nacimento.

Case que decote era na Casa da Torre, propiedade de Benjamín Vilaboa Alvarez, que era o que tiña unha pequena taberna. Home bo que case sempre regalaba as viandas; por eso podíase repartir entre os membros do grupo algúns cartiños que pocas veces chegaba ós dous reais cada un. Cando esto acontecía era unha verdadera lotería. O xantar consistía, sen cambios, en patacas cocidas con chourizos, morcilla, touciño e os turruxos do touciño que se derretía para facer o prebe de graxa, pemento e auga, que se chimpaba no pote das patacas; logo todos a comer en pratos ou no pote co garfo que cada un levaba da casa. Á noite, ceábase cos restos do mediodía. Así remataba para os rapaces a festa do Aninovo. Os maiores xogaban ás cartas, despois dun xantar algo mellor, coa taza do viño do Ribeiro diante. A xuventude ruaba deica a media noite ó son das pandereitas. 

OS REIS: Desenvolvíanse máis ou menos como o Aninovo. No serán do 5 de xaneiro e na mañá do 6, saen as roldas de rapaces, a cantar os reis ós veciños. Son cantos de fondo sentido relixioso, referentes ó Nadal do Neno Xesús, da súa Naiciña e San Xosé, como pode ollarse na letra que amosamos, coa sinxela música, transcrita polo Director da Banda de Música da Escola Naval de Marín, no ano 1982. Nas parroquias veciñas, os cantos eran semellantes, inda que non iguais. A festa facíase en todo como a do Aninovo, inda que máis farturenta; porque a xente daba máis aguinaldo. 

AS CANDEAS: Na misa do día faise a beizón das candeas, que todos os fieis levan á igrexa, para gardalas e acendelas cando acontecen grandes treboadas ou se hai algún enfermo. 

O ENTROIDO: Foi e é festa de tipo gastronómico; pero algúns anos, en Tomonde organizabase polos mozos do lugar ou parroquia unha especie de "parranda". Os principais personaxes dela eran: "O Vello" e mais "A Vella", os únicos que ían encaretados; o obuxecto destes dous personaxes era pedir e acadar os aguinaldos; para eso petaban en cada casa e pedían a venia para tocar, cantar e bailar no curral de cadaquén. Así se facía se daban o aguinaldo. O vello amais da careta e vestidos arbitrarios, levaba, como sinal de autoridade, unha especie de báculo rematado cun corno de carneiro, evidente reminiscencia dos antepasados galaicos e sinal de abundancia co que petaba nas portas das casas. A vella, vestía de muller, tamén encaretada, con roupas moi usadas e arbitrarias. A súa misión era acadar e recibir os aguinaldos e entregárllelos ó tesoureiro, ó do carabeliño ou ós dos sacos. Os demais compoñentes da parranda ían coa cara descuberta. Os "Danzantes", vestidos de traxe de festas, sombreiro de palla ou palliña, adobiados con panos de flores, de Manila, e cintas ó vento, terciados polo corpo, castañetas feitas polos mesmos, e outros adobíos. As mozas ou madamas era mociños máis novos, se non ían as mulleres, vestidos con roupas de muller, chambra, pano do pescozo, saia, medias e zapatos, que prestaban con moita xenerosidade e ledicia ás irmás, noivas e demais veciñas. O oficio dos danzantes e madamas era bailar e cantar ó son da gaita e acordeón que necesariamente acompañaban as máscaras; os bailes eran a muiñeira, xota, tris tras, etc.
Con roupa de festa ían os tanxedores e diretor da parranda, ó que había que obedecer en todo para que todo saíse ben. A véspera do domingo do Carnaval polo será deica o luns, percorríanse as parroquias da bisbarra. Eran pouco dadivosos os de Sabucedo, moi regulares os de Quireza, o mesmo os de Castro, moi rumbosos os de Filgueira, tamén os de Vilaalén, os de Tomonde cada veciño á porfía para dar o mellor aguinaldo. 

A FESTA: Organizábase moi doadamente, se o tempo o permitía, ó aire libre, se non buscábase un bo cuberto ou casa libre para celebrar o rumboso xantar e a cea. O martes do Carnaval á hora conveniente, na veiga do Chao, á beira do muro e a laxa, as mulleres iniciaban as tarefas do xantar; consistente en cociñar todas as viandas xuntadas; nun cocido farturento de carne, chourizos, morcilla, xamón, patacas, verduras, etc. en diversos potes, no que participaban todos os veciños de Tomonde, da auga do tal cocido ou cocidos facianse filloas, máis da ducia de pedras filloeiras e outras tantas mulleres a facelas. O amoado era a base da auga da orella, fariñas de trigo, centeo e mais millo, as filloas eran o gran postre ás que se mesturaba azucre a medida do gusto de cada quen; cos cartos comprábase o viño, o pantrigo, café, caña de Chantada, anís doce e escarchado, conac e todo o que a xente pedise. Festa parroquial, xuntas as xentes nas mesas e bancos corridos, todos estaban convidadados á gran festa comunitaria do Entroido; rematada a comida, comezaba a gran festa que duraba deica a media noite.
O Carnaval consistía nun ou dous grandes bonecos de madeira, palla, vestidos de home e muller; preto da noite, no Cachafal sermóns polos veciños más avispados. En Tomonde corría case que sempre a cargo do enxeñoso e artista Argimiro Regueiro Quintillán. Entre cantos e mocas, levábase en procesión, cantando e tocando e bailando un ano ó Couto outro ó Agriño; para os desafíos cos de Vilaalén, que no Castro de San Cibrán, facían outro tanto. Acadaban o premio os derradeiros que queimasen parte ou todo o entroido, no medio de cantos e baile. A media noite remataba toda a festa. O día seguinte todos ían recibir a cinza á hora conveniente e parolar das festas tidas, cansos, pero todos ledizosos de participar comunitariamente nas farturentas festas do Entroido. 

PASCUAS DE RESURRECCIÓN: Despois dunha coresma chea de austeridades e a Semana Santa na que destacaba o "Oficio das tebras" No serán do xoves Santo ó derradeiro canto das "Vésperas", apagábanse todos os cirios do monumento e ás escuras comezaba o soar estridente das carracas, cada un facía a súa, e petadelas na tribuna e confesionarios, con grande xenreira do Abade. O Domingo da Pascua era ledizoso, sobre todo para os rapaces que os padriños adoitaban regalarlles ós afillados as gorentosas pascuas de pan ou doce. Lémbrome que os veciños levaban ese domingo as vacas para a Veiga do Chao. O primeiro aínda as gardaban cada quen nas súas leiras; logo remataba o gando pastando comunitarimente, mentres os gardadores (xente moza) parolaban e xogaban. 

NOITE DE SAN XOAN: Sen moitas manifestacións, nin sequera grandes labradas, ás veces sacábase algún carro ou cancela do sitio para deixalas ben preto da casa, onde se puidese ollar. O que si se facía era buscar flores de San Xoán: romeo, bilitroques, margaridas, flores de arnica, sabugueiro, postas de noite en auga a macerar e logo lavarse na auga delas; tamén para coñecer o destino da persoa, sobre todo dos rapaces mediante a clara do ovo vertida nun vaso de auga ó claro de noite sanxoaneira había que ler as figuras que a clara fixera na auga. 

OS DEFUNTOS: No día dos Santos facíanse, e inda hoxe se adoita, os magostos. Os sinos na igrexa tocaban toda a noite a defunto, os tanedores facían fogueiras para escorrentar os malos espíritos, quentarse e asar as castañas. Nas sepulturas non se alumeaba ós defuntos, facíase no templo no intre das misas e os responsos por todos os defuntos dos que se tiña novas mediante relación que se entregaba ó abade. 

AS FESTAS PARROQUIAIS: Falouse xa un poco delas.

O NADAL: Non se facían nin fan festas fóra da casa. É festa familiar, chea de nostalxia e lembranzas para os ausentes e ledizosa cando se acha toda a familia xunta. O máis importante é a cea, na que inda hoxe un dos platos é o bacallao cocido con repolo, coliflor, patacas, logo algunhas lambetadas que non pasaban de figos pasos, noces, papas de arroz... Arestora é unha festa na que se consumen os infindos surtidos de lambetadas que existe nos mercados, con toda clase de bebidas. 

BAUTIZOS, MISAS NOVAS E CASAMENTOS: Nos primeiros faciase unha pequena festa cos padriños e demais familia da casa.
As Misas Novas: Eran grandes acontecementos relixioso-veciñais e familiares, algo así como os casamentos pero de maneira distinta, á parte dos cregos, que era moitos, convidaban ordinariamente a todos os veciños da parroquia, familiares e amigos á celebración relixiosa e o xantar ou cea consistia en bo cocido, arreglado e carneiro. Postres de filloas, papas de arroz, doces e logo rematábase co "ramo" de loureiro que traía a madriña, adobiado de cintas, flores, laranxas, mazas, caramelos, galletas e todo o que se lle puidese prender. Era ofrecido os noivos que collían o que lles apetecía e logo a demais xente tamén participaba del deica o remate, o padriño ofrecía a todos tabaco, nalgúns casos cigarros puros, que moito celebraban os fumadores.
Remataba a festa do casorio ás altas horas da noite nun baile de gaiteiro, acordeón ou panderetas con entrada libre. A media noite os noivos e padriños convidaban con viño, pan e galletas ós presentes.
Os noivos, o día seguinte, comezaban a "Lúa de Mel" visitando Pontevedra, Marín, Santiago... e poucos sitios máis.
A xuventude divertiase nas ruadas organizadas e amenizadas por eles mesmos, as mozas por rolda ofrecian as casas, ordinariamente as cociñas, a base de pandeiretas, cantando os mozos e as mozas por parellas. Cando era rúa de gaiteiro ou de acordeón, era todo un acontecemento. Moi famosas era as ruadas de Castrelo, lugar de Liñares e as de Quireza por ter casa propia e contar a parroquia con moita mocidade.
Salientaban e toda a bisbarra sobre todos como cantadores, pandereteiros, tocadores de castanolas e bailadores os irmáns David e Lourenzo Barreiro do lugar de Vilaalen, sobre todo o primeiro.

Forcarei

Deputación de Pontevedra

Servizo de Publicacións

Primeira edición. 2007

© Da primeira edición: Diputación de Pontevedra. Editorial
© Dos textos: Os autores
© Das fotografías: Os autores

Nesta publicación poderemos atopar o seguinte artigo de Azucena e Dolores Arias Correa sobre cantigas recollidas á María Laura Correa Rivas:

Escolma de cantigas nun recuncho da Terra de Montes

AZUCENA ARIAS CORTEA. CEIP de Vilaverde - Mourente
DOLORES ARIAS CORREA. CEIP de Viñas - Poio

A riqueza cultural de calquera pobo mídese non só polo seu patrimonio histórica-artístico senón tamén polas manifestacións orais. A tradición oral popular forma parte do patromonio inmaterial que debe ser recollido, coñecido e conservado. A este ámbito pertencen diferentes textos de literatura oral como lendas, contos, romaces, paremias, refráns, adiviñas, ditos e cantigas.

A través destas manifestacións da cultura propia é posible identificar as claves da expresión dun pobo que se foi transmitindo de xeración en xeración, de nais e pais a fillos e fillas e ata a netos e netas.

Non será con este artigo co que se tente indagar a esencia de todo un opatrimonio oral de séculos, só pretende ser unha pequena contribución á recuperación da tradición oral cantada dun lugar do concello de Forcarei (Presqueiras). Este anaquiño da literatura popular chegou a nós a través da nosa nai, á que lle debemos que nos deitase nos oídos un tesouro tan valioso -mesmo nos intres en que non estabamos dispostas a escoitalo- e á súa insistencia en repetirnos unha e outra vez retazos da súa memoria, en escribilos e mesmo grabalos. Este é o motivo polo que hoxe podemos poñer aquí algo dese legado.

O patrimonio musical é sen dúbida moi amplo¹, por iso a nosa intervención se limitará a recompilar, de xeito moi subxectivo, algunha cantiga das que temos coñecemento, evitando mencionar aquelas máis repetidas nos cantigueiros e que tamén forman parte, por suposto, do acervo cultural da nosa bisbarra².

Neste espazo que se nos brinda procuraremos reunir algúns exemplos de cantigas propias de diversas épocas do ano, cantigas para acompañar traballos, cantigas para acompañar o baile,...

Respecto da lingua que aparece nas cantigas, un primeiro dato a salientar é que, inda que as examinemos superficialmente, observaremos que existe certa cantidade de composición en lingua castelá. Isto pódese atribuír á emigración temporeira a Castela, que permitía traer ó lugar unha importante bagaxe de coplas desa zona; á chegada de persoas de fóra para traballar nasa minas (minas do Rego da Auga³- Estañíferas de Galicia); e a influencia durante o século XX de ambientes castelanizantes (igrexa, escola,...).

Todas estas influencias provocaron unha interrelación entre castelán e galego, de xeito que se pode atopar cantigas galegas traducidas ó castelán e viceversa, e mesmo outras nas que aparecen palabras das dúas linguas. Procuramos transcribilas respectando a lingua na que nos foron cantadas.

Para clasificalas non se seguiron criterios alfabéticos senón temáticos:

A clasificación que propoñemos non ten a pretensión de ser totalmente exacta ou exhaustiva, o que por outra banda non nos semella nada doado pois hai cantigas de difícil inclusión, ben polo seu tema, ben porque poderían pertencer a máis dun grupo. Decidimos consignar aquí maioritariamente só estrofas de catros versos, inda que existen composicións máis extensas e máis curtas.

1. Cantaban ó amor, ó desamor, ás plantas, ós animais, ás festas, ós santos e ás santas, ás penas, ó traballo, á parroquia, á familia, etc.

2. Un exemplo é:
Non chas quero, non chas quero / castañas do teu magosto, / non chas quero, non chas quero / que me cheiran ó chamusco.

3. Unha cantiga coñecida polas traballadoras e polos traballadores da mina de Presqueiras era:
Las minas de Rego de Auga / por cierto son las mejores / montadas de pico y pala / y buenos trabajadores. / Los que trabajan en ella / trabajan como leones. / Dale, compañero dale / y no tengas cobardía, / si te rompiera una mano / la paga la compañía.

CANTIGAS RELACIONADAS COAS FESTAS CÍCLICAS ANUAIS

A maioría das cantigas de Nadal versan sobre o nacemento do neno Xesús, da adoración dos Reis e da celebración deste evento na igrexa. Nelas aprézanse a enorme afluencia do castelán. Algunhas son unha interpretación-narración do acontecido en Belén e semellan estar inmpomletas ou inacabadas

Nochebuena, nochebuena,
noche de la Navidad,
Nochebuena, Nochebuena,
no sé cuándo volverá.

Doce manzanas traemos
en este bendito ramo
para darle al señor cura
que diga la misa del gallo.

Esta noche es Nochebuena
no es noche de dormir,
que está la Virgen de parto
y a las doce ha de parir.

A las doce de la noche
parió la Virgen María
un niño como una estrella
que al Cielo resplandecía.

Venimos los tres Reis Maghos
que venimos del Oriente,
venimos a visitar el fruto
de vuestro vientre.

En el portal de Belén
ciudad de Ghalilea
donde la Virgen parió
una relumbrante estrella
¿Cómo estás Virgen parida?
¿Cómo estás Virgen doncella?
Estoy buena San José
no dejo de tener pena
de ver al Hijo de Dios
nacido en tanta pobreza.
Sin tener en que envuelva
sino en una poca de hierba,
la mula bien se la come
y el buey mejor se la lleva.

Arquivo dixital do Museo do Pobo Galego

Fixen a cama no río

Xosé Luís Rivas (Mini) (1980) (Forcarei). Fixen a cama no río. [, José “da Casa de Baixo”] [, Herminia]

Dispoñible baixo licencia Creative Commons Attribution Non-commercial.
Dispoñible baixo licencia Creative Commons Attribution Non-commercial.

Compilador: Rivas, Xosé Luís

Informante: , José “da Casa de Baixo” e , Herminia

Lugar de compilación: Forcarei – Millarada – Berrozo

Data de compilación: 15 abril 1980

Notas sobre a transcrición do texto

O último verso da 1ª copla é un eufemismo de: i aghora mándote á merda


A 2ª copla remataría así:

bótame das máis grandiñas

que ás pequenas non me baixo.


É moi utilizado este xeito de facer que unha copla coñecida por todos teña un remate sin sentido, para provocar a risa (N. do C.).


La hermana cautiva

Xosé Luís Rivas (Mini) (1983) (Forcarei). La hermana cautiva. [Gil Cendón, Rosa]

Dispoñible baixo licencia Creative Commons Attribution Non-commercial.
Dispoñible baixo licencia Creative Commons Attribution Non-commercial.
Dispoñible baixo licencia Creative Commons Attribution Non-commercial.

Compilador: Rivas, Xosé Luís

Informante: Gil Cendón, Rosa

Lugar de compilación: Forcarei – Soutelo de Montes – Magdalena, A

Data de compilación: 3 maio 1983


En el centro, larentro

Xosé Luís Rivas (Mini) (1983) (Forcarei). En el centro, larentro. [Portos, Dolores]

Audio - Descargar (1MB)

Dispoñible baixo licencia Creative Commons Attribution Non-commercial.

Texto (Partitura) - Descargar (196kB)

Dispoñible baixo licencia Creative Commons Attribution Non-commercial.

Texto (Letra) - Descargar (125kB)

Dispoñible baixo licencia Creative Commons Attribution Non-commercial.

Compilador: Rivas, Xosé Luís

Informante: Portos, Dolores

Lugar de compilación: Forcarei – Soutelo de Montes – Magdalena, A

Data de compilación: 3 maio 1983


Caminito, caminito

Xosé Luís Rivas (Mini) (1983) (Forcarei). Caminito, caminito. [Portos, Dolores]

Dispoñible baixo licencia Creative Commons Attribution Non-commercial.
Dispoñible baixo licencia Creative Commons Attribution Non-commercial.
Dispoñible baixo licencia Creative Commons Attribution Non-commercial.

Compilador: Rivas, Xosé Luís

Informante: Portos, Dolores

Lugar de compilación: Forcarei – Soutelo de Montes – Magdalena, A

Data de compilación: 3 maio 1983

Notas sobre o texto

Noutras versións da letra, en lugar de “Manuel” din ”mi bien”.

Notas xerais

Nota do compilador: É moi posible que este cantar de corte a todas luces castellano fose introducido en Galicia tardíamente. De todos xeitos está moi extendido.


A Belén camina

Xosé Luís Rivas (Mini) (1983) (Forcarei). A Belén camina. [Portos, Dolores]

Dispoñible baixo licencia Creative Commons Attribution Non-commercial.
Dispoñible baixo licencia Creative Commons Attribution Non-commercial.
Dispoñible baixo licencia Creative Commons Attribution Non-commercial.

Compilador: Rivas, Xosé Luís

Informante: Portos, Dolores

Lugar de compilación: Forcarei – Soutelo de Montes – Magdalena, A

Data de compilación: 3 maio 1983

Notas sobre a transcrición da música

Se non lles daban o aguinaldo cantaban outra melodía, que está situada debaixo da principal.


Ahí vienen los Reyes

Xosé Luís Rivas (Mini) (1983) (Forcarei). Ahí vienen los Reyes. [Portos, Dolores]

Dispoñible baixo licencia Creative Commons Attribution Non-commercial.
Dispoñible baixo licencia Creative Commons Attribution Non-commercial.
Dispoñible baixo licencia Creative Commons Attribution Non-commercial.

Compilador: Rivas, Xosé Luís

Informante: Portos, Dolores

Lugar de compilación: Forcarei – Soutelo de Montes – Magdalena, A

Data de compilación: 3 maio 1983