Manuela Cortizo Medal

(1) Lume na palleira. Emilio Españadero. CRTVG, 2006.

(2) Festival As Nosas Músicas de Couso en agosto de 2004; Rúa en Cerdedo en xullo de 2005; presentación do Cd dos Gaiteiros de Soutelo no propio Soutelo en xaneiro de 2006; Festa do Xabarín en Maio de 2006; Polafía en Cerdedo en decembro de 2007; Festa dos Reis no 2007 en Santa María de Sacos; Rapa das Bestas de Sabucedo en xullo do mesmo 2007; serán en Moscoxo (Pazos de Borbén) en febreiro de 2004; Festival do Millo Corvo de Meiro (Bueu) en marzo de 2004, serán en Vilagarcía en decembro de 2006…

(3) Pandeireteiras de Barro de Arén. Cerdediño p’ros amores. A Estrada, Phonos, 2006. Non dispoñible nas tendas en formato físico, mais si en aberto no blog “Arquivos tradicionais” xestionado por Rubén Troitiño: https://arquivostradicionais.wordpress.com/2016/11/17/pandereteiras-de-barro-de-aren/

(4) Alalá. Senén Bernárdez. CRTVG, 2006. Dispoñible en youtube: https://youtu.be/8B15-EAtYcc 

(5) Calros Solla, 2008.

(6) Xosé Lois Foxo, 2010.

(7) https://www.aelg.gal/actividades/mestras-es-da-memoria

Cantaron e tocaron:

• Gumersinda Castro Porto (Ghumersinda das Dieghas, Barro 1927). Voz e pandeireta en todos os cortes agás o 1, 6, 7, 14 e 20.

• Manuela Cortizo Medal (Manuela das Marianas, Cerdedo 1930). Voz e pandeireta en todos os temas agás o 1, 6 e 20-24.

• Rosa Castro Porto (Rosa das Dieghas, Barro 1934). Voz nos cortes 2-5; 13, 15-18 e 26-32.

• Alsira López Álvarez (Alsira dos Carballeiros, Barro 1926). Voz nos cortes 2-5; 13, 15-18 e 26-32.

• Felicitas Martínez López (Feli da Helena, Barro 1932). Voz nos cortes 2-5; 13, 15-18 e 26-32.

• María Martínez López (María da Helena, Barro 1939). Voz nos cortes 2-5; 13, 15-18 e 26-32.

• Clara Ruzo Sueiro (Clara dos Ruzos, Meilide 1935). Voz e pandeireta nos cortes 13, 15-18 e 26-32.

• José Cortizo Martínez (José da Fonte, Barro 1926). Voz nos cortes 6, 13, 31 e 32.

Tamén axudaron:

Sinda: voz no corte 19.

Marcelino: bucios no corte 1.

José da Bandeira: pandeireta no corte 32.

Guillerme Ignacio Costa: gaita de fol nos cortes 13 e 32.

Produción musical: Pandereteiras de Barro de Arén/Guillerme Ignacio Costa.

Técnico de son: Valentín.

Deseño gráfico: Tent’a Toura.

Textos: Guillerme Ignacio Costa.

Gravado e mesturado nos estudios Phonos da Estrada entre os meses de Decembro do 2005 e Febreiro do 2006.

O noso fondo agradecemento ao Concello de Cerdedo pola seu decidido apoio a este proxecto. Tamén graciñas a José de Xirandola pola súa colaboración, e a Xerardo Albela dos Raiceiros polo punteiro de si.

Guillerme Ignacio Costa

Colaboraron na organización

1. Asociación Cultural e Ecoloxista “Verbo Xido”

2. Calros Solla

3. Concello de Cerdedo. 

Agradecementos

1. Antón Castro, Manuela Cortizo

2. José Cortizo

3. Sinda Álvarez

4. Pura Lavandeira

5. Pandeireteiras de Barro de Arén

6. Os Abrentes de Cerdedo

7. Rubén Troitiño

8. Tear de Llerena

9. Marcelino Sieiro. 

Patrocinador

1. Dirección Xeral de Creación e Difusión Cultural

2. Consellería de Cultura

3. Xunta de Galicia. 

Coordinou

1. Antonio Reigosa (vogal responsable da Sección de Literatura de Tradición Oral)

• Polafía: Cerdedo (Pontevedra)

• Lugar: Antiga Cámara Agraria

• Data: 1 de decembro de 2007

• Informante/Intérprete: Manuela Cortizo Medal

• Idade no momento da gravación: 77 anos

• Xénero: Canto de arrieiro

• Clasificación tipolóxica: Alalá relacionado co oficio do arreo

• Gravado por: Ollo de Vidro

• Editado por: e~xenio

Texto transcrito

O cantar do arrieiro
é un cantar mui baixiño,
cántano en Ribadavia,
resona no Carballiño. 

Ai, ruíña,
ai, ruada,
vinde mozos
e vellos á fuliada.

Fun ó viño ó Ribeiro
e pasei pola Almuzara
e no alto de Soutelo
bateum'a neve na cara.

Ai, ruíña,
ai, ruada,
vinde mozos
e vellos á fuliada.

Arrieiro da Murada,
vai polo Paraño arriba,
mociñas de Vilapouca,
téndell'a carne cocida.

Autora da transcrición: Estefanía Mosquera Castro

Comentarios

Estas cántigas tan pouco ritmadas, con temática literaria relacionada co arreo, foron clasificadas desde vello por autores como Marcial del Adalid, Espinosa ou Casto Sampedro, como cantos de arrieiro. Musicalmente forman parte dun xeito vocal hispánico moi arcáico que ten xéneros por toda a península.

En Andalucía hai varios aínda que están moi redondeados pola intervención permanente da guitarra. En Asturias está a denominada tonada asturiana. A primeira catalogación que coñecemos deste tipo de cántigas en Galicia é a que fixo Manuel Murguía en Historia de Galicia, 1.847, chamándoas alalás, seguramente pola frecuencia con que se daban versos baleiros do tipo “a la la la …”

A esta interpretación nótaselle unha influencia discográfica porque os cantos orixinais estaban integrados por unha única estrofa, rematada, iso si, por refráns semellantes ao que nos ocupa agora. Ás veces, como xa se apuntaba, estes refráns incluían versos baleiros se é que non aparecían xa nas repeticións dos versos da estrofa.

Desde a aparición dos Coros Galegos (Aires da Terra de Pontevedra en 1.887, Toxos e froles de Ferrol en 1.917, De Ruada de Ourense en 1.919, etc.) estes cantos foron un obxectivo codiciado e as edicións discográficas incluíanos moitas veces, agrupados en dous ou tres, interpretados polos magníficos solistas que tiveron todas estas formacións. Pode criticarse o intervencionismo daquelas agrupacións folclóricas no repertorio tradicional pero, sen elas, tal vez cántigas coma estas terían xa desaparecido.

Asesor musical: Juanjo Fernández

• Polafía: Cerdedo (Pontevedra)

• Lugar: Antiga Cámara Agraria

• Data: 1 de decembro de 2007

• Informante/Intérprete: Manuela Cortizo Medal

• Idade no momento da gravación: 77 anos

• Xénero: Parrafeo

• Clasificación tipolóxica: Cántiga narrativa dialogada

• Gravado por: Ollo de Vidro

• Editado por:  e~xenio

Texto de presentación

Interpretan Manuela Cortizo acompañada de Guillerme Ignacio Costa.

Texto transcrito

-Boas tardes, Maruxiña,
vouche decir unha cousa,
se ti me queres a mine
eu non me caso con outra.

-Que te quero, ben o sabes,
non precisas preguntar,
hai un ano que che dixen
que me quería casar.

-[Ti] tomaralo de risa
pero díghocho de veras
que ando buscando muller
e non topo quen me queira.

-Pois si ningunha te quere
será porque tu eres malo
ou porque che teñen medo
que non cumplas co traballo.

-Eu por malo non me teño
e menos por folghazán,
solamente que as rapazas
dinme que son un larchán.

-Se cho dicen non se engañan
porque tu eres un bagullas,
andas xogando con todas
e non cumples con ningunha.

-Non te fíes, Maruxiña,
eu pra ti hei ser formal,
dáme un bico, Maruxiña,
non me faghas rabear.

-Se que[re]s que che dea o bico
lévame xunto o altar
que despois, de casadiños,
bicos non che han de faltar.

-Por un bico que che pido
xa te pos tan enfadada,
que farás se che pedira
o que tes baixo da saia. 

-Teño xuramento feito,
mentras estea solteira,
que nin ti ningún lambón
me ha ver a chocolateira.

-Pois eu teño que cha ver,
senón non caso contigho,
porque tamén podes ter
alghún defeuto escondido.

-Vaite de aí ghalupín,
boca de cadelo mouro,
que xa non te quero máis
aunque te coronen d'ouro.

-Pois eu tampouco te quero,
ollos de ghata mamada,
que te tes por moita cousa
e pra min non vales nada.

-Se che dera o que ti queres
sería boa rapaza
pero, como non son tonta,
busca outra que cho faga.

O mozo marchou correndo,
a moza quedou decindo:
- Esta saleuche torcida
e vaia o demo contigo.

Autora da transcrición: Estefanía Mosquera Castro

Comentarios

Este tipo de cántigas narrativas, que tratan da conversa entre un mozo e unha moza, coñécense de vello como parrafeos. Tiveron unha dilatada época de moda a mediados do século XX, difundidas por cantadores populares coma os cegos. Eles interpretábanas e vendíanas impresas nas coñecidas popularmente como título.

Apréciase unha trama ben tecida, con gran sentido literario e habilidade para estractar o argumento,dotándoa dun humor popular con picardías ao gusto da época. A autoría destas cántigas, permeneceu sempre no anonimato pero sábese que insignes literatos, como Álvaro Cunqueiro, prestábanse a compoñer pequenas obras así para os cegos das súas zonas respectivas.

Asesor musical: Juanjo Fernández

• Polafía: Cerdedo (Pontevedra)

• Lugar: Antiga Cámara Agraria

• Data: 1 de decembro de 2007

• Informante/Intérprete: Manuela Cortizo Medal

• Idade no momento da gravación: 77 anos

• Xénero: Lenda

Texto transcrito

Antes íbase aos muíños, moito de noite que polo día había moito que traballar, e entonces íbase de noite, e...e entonces estaban dúas mulleres barrendo o muíño, xuntando a fariña e eso e rabuñábanlle na porta i as mulleres, claro, asustábanse i o...entonces, dicían: que será o que está aí afora? Porque esto...volvían a parar un pouquiño pero volvíanlle a rabuñar na porta, e entonces dixeron, pois hai que saber a ver que é o que pasa, temos que nos atrever porque senón ahora aquí que facemos? I atrevéronse i abriron a porta i era un aniño, un cordeiriño.

Dixeron: ai, vaia por Dios! A alghén lle quedou fóra, que lle pareu a ovella por aí e quedou o año por aí tiradiño e aí o está, aí está o pobre, pois hai que o quentar algho e acaricialo. Quentárono, secárono, fixéronlle todo e dice que o tiñan xa / empezou el a levantar a cabeza i a poñerse todo...bueno ho! Despois xa parecía unha ghloria mirar pa el. E pois mira, mañán hai que preghuntar a ver pra...pa mirar a ver de quen é, de quen lle quedou fóra.

E viñan con el así no coliño i a outra viña co...co saco da fariña na cabeza e vai o año e doulle un pincho, saltou del...e dela, e díxolle e díxolle el: uhuruhú, as mozas da Ponte quentáronme o cu.

Autora da transcrición: Estefanía Mosquera Castro

• Polafía: Cerdedo (Pontevedra)

• Lugar: Antiga Cámara Agraria

• Data: 1 de decembro de 2007

• Informante/Intérprete: Manuela Cortizo Medal

• Idade no momento da gravación: 77 anos

• Xénero: Conto

• Gravado por: Ollo de Vidro

Texto transcrito

Este é de Santa Corellana, évos, eran catro compadres, moi amighos, moi amighos, as mulleres a máis os homes non? E todo o que sabía unha dicíallo á outra; bueno, coma se foran da misma casa todos. E entonces un día, alí, íballe o home a unha, andaba traballando por aí, polo...era carpinteiro e iba retellar, e entonces marchou e el non iba vir durmir á casa, pero cheghou ao medio do camiño e veuse a chuvia e dice: por onde vou eu? Déixame volver prá casa porque, claro, hai que...mañán chóveche e pa retellar non sirve.

E volveu, i ao volver pa a casa, pois, cheghou e abreu a porta, i a muller que, xa estaba na cama, e...sinteu e díxolle Manuel! Eh! E ti ves aí? Veño. Ah! E logho que che pasou? Pero tiña outro xa na cama con ela. E estáballe facendo ao outro e contestándolle a ese e facéndolle ao outro así que se fose xa retirando. Pero o outro non daba retirado, e entonces non había luz, e daquela non había luz; i ao non haber luz colleu e meteuse na cama o home da muller e dixo el: Ai María, que camiña quente tes, que ben se un mete aquí. 

E como era de costumbre, ao meterse na cama, ela foille deixando sitio, o outro iba salindo, botoulle a perna por riba á muller e entón ao botarlle a perna por riba colleu e dixo el: oh! Pero aquí cantas pernas hai encima de ti, eu aquí topo unha chea de pernas! Oh, son miñas! Ai! Cantas pernas...pois como que son túas? Se eu aquí...Son miñas! As pernas son miñas, e íballe dicindo ao outro que marchase, hasta que saleu do lío que...que saleu o home.

Á mañán, inda non se vía,  a muller xa se levantou, xa lle foi contar á comadre pa que lle botara unha man pa…o que pasara. E entonces ao cheghar alí…alí díxolle ela: ai comadre moito madrughou! Madrughei, miña filla! Que me ten que librar dun apuro moi ghrande, que onte toparon…topoume na cama con…Manuel e topoume i aghora como vou facer. Eu disimulei o que puiden, pero el non está conforme, que non está contento. E dixo, e díxolle, díxolle: bueno, pois mire, comadre, vaia tranquila, díxolle a outra, que eu xa me arreghlarei bien e xa ghobernarei.

Ao outro día colleu e púxose iban…antes os homes iban á mañá cedo, collíase o sacho, a agua e a reghar aos campos, era o que se facía, mentres as mulleres facían o desayuno pa...pa comer. E entonces vaise e foi e...a comadre púxose a fiar alí á porta no liño. E estaba fiando no liño, e cando veu de volta pa riba outra vez o home xa fiaba lana, e tiña un montón de lana alí e xa estaba fiando na lana. E díxolle el oh! Comadre, e usté antes fiaba liño, agora xa está fiando lana, que...que fai aquí. E díxolle el pois / díxolle ela: pois mire, usté non sabe o día que é hoxe? E logho, que día é hoxe? Ai Dios mío, non me digha, por Dios, que non sabe o día que é hoxe oh? Eso non se lle ocurre a ninguién que o sabe todo o mundo. E logho que día é hoxe? Hoxe élle día de Santa Corellana: el lino se vuelve lana y de dos piernas cuatro en la cama. 

E despois, e despois colleu e, claro, alí dixo el: ai comadriña! Que llo hei de paghare eu iba cheghar aghora á casa e iba facelo demo, porque eu pra min que había...e ti mira o que fai e é día de Santa Corellana. E por eso tranquiliño; pero pasaron alí un mes ou dous ou así e apareceu preñada. Bota alá outra vez onda a comadre: comadriña, aghora si que a...bueno, cagheina de todo. Aghora encóntrome que...embarazada. E aghora como vou facer? Porque como el bótalle as contas dunha maneira e eu digo que son doutra e no sei que, el di que xa o rapaz ten que nacer pa o mes de San Xoán, e xa estamos no mes de abril e...eu no sei, e pra alá  non teño os meses que me pertenecen e díxolle el: non, ten que sere, ten que dar comadre, usté engháñase. E logho como é...como vou facer? Pois espere aí, mire, usté conte comigho, mire, en abril, non di? Si! Bueno, pois mire: en abril i abrirete i o mes que se lle mete son tres, non son? Son, si señor, son tres: maio e maiolo i o mes que vén solo, non son outros tres? Son, compadriño, son. Bueno, San Xoán e San Xoanás, e o mes que nace o rapáz, os nove meses. E díxolle: comadriña, esto eu non llo pagho máis.

Autora da transcrición: Estefanía Mosquera Castro

• Polafía: Cerdedo (Pontevedra)

• Lugar: Antiga Cámara Agraria

• Data: 1 de decembro de 2007

• Informante/Intérprete: Manuela Cortizo Medal

• Idade no momento da gravación: 77 anos

• Xénero: Romance

• Clasificación tipolóxica: Romance clásico. Cántiga narrativa novelada histórica

• Gravado por: Ollo de Vidro

• Editado por: e~xenio

Texto de presentación

Acompaña coa zanfona Guillerme Ignacio Costa.

Texto transcrito

Estando bordando   na miña corbata
con aghullas de ouro   dedales de plata.
Veu un cabaleiro   pidindo pousada.
- Se os meus pais queren,   eu de linda gana.
Puxéronlle a mesa   no medio da sala
con cuchillos de ouro,   cubiertos de plata.
Puxéronlle a cama   nun rincón da sala
con colchóns de seda,   sabenas de Holanda.
Pola media noite,   el se levantou
e das tres irmás   Helena levou.
- Di como te chamas,    miña enamorada
- Na miña casa, Helena,   aquí, Desgraciada.
Sacou puñal de ouro,   alí a matou.
Fixo unha gloriña,   alí a enterrou.
E ós sete anos    por alí volveu
pastorciños novos  no sitio encontrou.
- Pastorciños novos,   que gardais aí?
- Gardamos a Helena   que mataches ti.
- Miña enamorada,   meu amor primeiro,
que sempre te trouxen   ó lado dereito.
- Sácate de diante,   ladrón, carniceiro
que do meu pescozo   fixeches alleiro.
- Adiós, padre, madre,   hermanos devotos,
que eu voume pra o ceo   rogar por vosoutros. 

Autor/a da transcrición: Estefanía Mosquera Castro

Comentarios

Este romance é titulado Santa Irene por Ana Valenciano en Romanceiro Xeral de Galicia Vol I. Trátase dun romance clásico castelán do que a adaptación á lingua galega non semella casual ou espontánea senón premeditada, sen que se poidan achegar moitos datos de tal intervención.

Asesor musical: Juanjo Fernández